Lat oss gjere Tsjekhov som om ingenting har hendt

Regissør Hanne Tømta har tidlegare hatt regi på Tre søstre (2014), Kirsebærhagen (2017) og Måken (2019) på Nationaltheatret. Sistnemnde gjorde ho også på Torshovteatret. Då er det naturleg at også Onkel Vanja får sin plass på plakaten, med Tsjekhov-kjennaren Hanne Tømta som regissør. Eg råka til å vera utsending frå scenekunst også den gongen i 2019 for å sjå Måken. Lagkaptein Hanne Tømta har teke med seg mange nøkkelspelarar frå Måken til Onkel Vanja. Visse spelarbyte er gjort, dramaturg Elin Grinaker er inne i staden for Oda Radoor, men ellers er Nora Furuholmen på scenografi og kostymedesign og Øyvind Wangensteen på lys med oss på både Måken og Onkel Vanja. Andrea Bræin Hovig, Liv Bernhoft Osa og Erland Bakker var ikkje med i ensemblet sist, men det var Kim Haugen, Håkon Ramstad, Trond Espen Seim, Ingjerd Egeberg og Hanne Skille Reitan. Eg forstår godt at med eit slikt topplag så er det freistande å halda seg til ein velprøvd formel. Måken i 2019 var god, og det skreiv eg også. Men når eg denne gongen sit i publikum, seks år etter kan eg ikkje fri meg frå å tenkje at - denne framsyninga har eg då sett før.

Detaljert

Scenografien i den runde scena på Torshov avgrensar seg til åtte søyler med detaljerte utskjeringar i toppen. Saman dannar dei ein kvitmåla paviljong. Me er ute, for over oss heng det greiner som blømer med kvite blomar på naken kvist, slik kirsebærblomar gjer. Kostymane er haldne i ein brunaktig nesten 70-talsinspirert fordums prakt. Umoderne men vakkert, kanskje for å minna om farne tider der potensialet låg framfor heller enn bak desse menneskelagnadane. Alle karakterane har stagnert, kvar på sitt vis. Håkon Ramstad speler Aleksander, professoren som i alle år har levd livet sitt i byen takka vere inntekter frå godset. No vender han heim med den nye kona si, Jelena (Andrea Bræin Hovig) og trugar med å selje godset og dermed spenne beina under livsverket til den hardtarbeidande svogeren Vanja (Trond Espen Seim). Arbeid og slit er alt Vanja kjenner til, og dette klamrar han seg til, i likskap med niesa si Sonja (Hanne Skille Reitan) som set plikt og truskap over eiga lukke. Det at Vanja og Sonja er sysselsett - i kraft av å arbeide med godset - gjer dei hakket mindre desillusjonerte enn Aleksander og Jelena som ser ut til å kappast om å keie seg. Erland Bakker i rolla som den like desillusjonerte doktaren Astróv har eit godt auge til Jelena, og det har Vanja også. Sonja på si side, trur ho elskar Astrov, noko som er problematisk, for stemora hennar Jeléna er også litt svak for han. Bestemor Marja går rundt og sturer med nasa langt inne i litteratur om kvinnefrigjering, men er ganske trollbunden av den nogenlunde intellektuelle Aleksander. Berre to karakterar er friteke frå kjærleikskvaler, Marina (Liv Bernhoft Osa) som er ei aldrande hushjelp og den litt veike Telegin spelt av Kim Haugen som er Sonja sin gudfar og ven av familien. Til å vere skrive som komedie er det lite humor som er henta fram. Her skil denne framsyninga seg frå Måken i 2019 som i si tid leika meir med humoren til Tsjekhov. Spelet skodespelarane mellom ber preg av at dette er eit svært rutinert lag. Spelestilen er nokså tradisjonell, eg set pris på Bernhoft Osa si handsaming av rolla som Marina med den litt omstendelege måten å prata på, eit særtrekk ein kan kjenne att i eldre folk som helst skulle sett at fortida kom og tok dei med attende til der dei høyrer heime. - Alt var betre før desse jålene Aleksander og Jeléna kom og skulle eta middag om kvelden og drikka vin til maten.

Eg likar Bræein Hovig si evne til å kome heilt under huda på rollene sine, og ikkje minst, korleis ho klarar å invitera oss med inn i sjelelivet til dei ho portretterer. Hanne Skille Reitan gjer som alltid rollene til sine eigne når ho målar eit bilete av Sonja med både trass, pliktkjensle og frustrasjon over tilværet. Herrelaget står heller ikkje tilbake for damene, det osar av rutine, på den gode måten. Ramstad, Haugen, Seim og Bakker let spelet gli uanstrengt mellom seg. Særleg Seim gjer rolla som Vanja med særeigen ro og «kulhet». Det er merkeleg at dette fungerer, for det er mykje som står på spel for Vanja, men Seim får samla trådane og gitt oss ein mangefasettert Vanja.

Kvifor Onkel Vanja?

Eg har ofte har lurt på er kvifor Tsjekhov gav dramaet tittelen Onkel Vanja. Eg skal ikkje påropa meg å ha svaret, men det vi veit er at Vanja er kjælenavn for Ivan som var eit nokså vanleg namn i Russland på den tida. Såleis kan ein tenkje seg Vanja som talsperson for mannen i gata. Den gjengse russar av 1889, eller ein «average Joe» som amerikanarane ville sagt. Eg vel å tenkje i den retning, at Tsjekhov med denne teksten ynskte å seie noko om gjennomsnittsrussaren i si samtid. Det får meg til å undre korleis det står til med gjennomsnittsrussaren i dag. Dette leier meg attende til slutninga eg trefte innleiingsvis om at eg sit med kjensla av å ha sett dette før. Er dette i så fall eit problem, all den tid dette er godt teater? For det er det jo. Og eg er svak for teksttru handsaming av gamle klassikarar og er villig til å forsvara bruken av både Ibsen og Tsjekhov sjølv om nyskriven dramatikk døyr på ventelister i spelekø. Vel, at ei framsyning i 2019 liknar ei i 2025 er ikkje eit problem i seg sjølv, det er berre litt keisamt sjølv om begge er gode. Men når også verdsbiletet til russarane har endra seg så fatalt på desse åra, ynes teg det er underleg å forspele sjansen til å kommentere dette. Som teaterbrukar og teaterkritikar vil eg ikkje ta til orde for å kutta ut russiske tekstar, men når ein vel å jobba med ein russisk tekst no etter invasjonen av Ukraina i 2022 meiner eg at dette forpliktar i større grad enn det gjorde før 2022. Tsjekhov sjølv nytta dramatikk til å seie noko om den meinigsløysa som hans samtidige kjende på i 1889. Det er underleg å sitje å vita at russarar er minst like kua i dag som då. Dette kunne regissør Tømta og teatersjef Seltun valt å adressere på eitt eller anna vis. Eg veit ikkje korleis, men eg saknar at det som hender her på scena er meir i kontakt med det som hender der utanfor teateret, langt aust for oss. Tsjekhov sine russarar er skrive fram i ei tid med sterk russifiseringspolitikk og autoritært styre under Tsar Aleksander III. Det at hans styresett jamnleg vert trekt fram som eit førebilete for Putin sin eigen imperiebyggjande stormaktspolitikk dreg ein ekkel parallell mellom gjennomsnittsrussaren då og no, og dette burde vi kanskje snakke meir om.