Librettisten Jon Fosse

Det var dirigent Eivind Gullberg Jensen som fikk ideen til å spørre Jon Fosse om å skrive en ny libretto og komponisten Bent Sørensen om å skrive musikken. Da Gullberg Jensen tiltrådte som sjef for Bergen Nasjonale Opera i 2021, hadde han allerede diskutert ideen med Fosse. De var blitt enige om at en ny libretto skulle baseres på forfatterens egen Trilogi, det vi si romanene Andvake, Olavs draumar og Kveldsvævd.

Lyden av fellesmenneskelig erfaring

Det er nettopp koblingen av Jon Fosse og Bent Sørensen som skaper de største forventninger til denne operaen. «Den minner om noe jeg aldri har hørt», er et kjent Arne Nordheim-sitat om Bent Sørensens musikk. Det Nordheim her peker på, er vel at vi kjenner musikken igjen fordi vi alle har en fellesmenneskelig erfaring. Det gir nettopp assosiasjoner til Jon Fosses historie om Asle og Alida. Den forteller om allmenne følelser og eksistensielle behov, om kjærlighet under de karrigste kår, om å være underkastet livsbetingelser man ikke rår over, om å ta retten i egne hender, om fortvilelse, lidelse – og håp. Den handler ikke om tid og sted. Den handler om mennesker da og nå.

Etter å ha fått lese librettoen, som går tett på Trilogien, fikk jeg lyst til å intervjue både librettist og komponist. «Jeg syntes, det var en rigtig god idé, og jeg var meget glad for at blive spurgt», skriver Bent Sørensen i det andre intervjuet i denne miniserien, som blir publisert på Scenekunst.no om litt. «Det eneste problem, jeg havde, var, at der allerede i Fosses sætninger er så meget musik, at jeg kunne være bange for, at musikken ville være overflødig», legger han til. Et sjeldent utgangspunkt for en komponist.

Bent Sørensen og Jon Fosse er jevngamle, født i henholdsvis 1958 og 1959. De har fått hver sin «nordiske» pris. Fosse fikk Nordisk Råds Litteraturpris i 2015, nettopp for Trilogien. Og Sørensen fikk Nordisk Råds Musikkpris i 1996, for fiolinkonserten Sterbende Gärten. En slags utligning mellom dem er kanskje også at Sørensen mottok den amerikanske Grawemeyer Award 2018, mens Fosse – som vi alle vet – fikk Nobelprisen i litteratur i 2023. 29. mars finner premieren på Asle og Alida sted, i Grieghallen i Bergen, med Bergen Filharmoniske Orkester, Edvard Grieg Kor og seks solister. Operaen er en sambestilling og en samproduksjon med Det Kongelige Teater i København, der den danske oppsetningen har premiere 21. mai på Operaens Store Scene.

«Musikkens tjener»

Når det er snakk om «Fosse-operaer», er det lett å tenke på Knut Vaages opera Nokon kjem til å komme, urfremført i 2000. Men her var det komponisten som sto for utformingen av librettoen. Ifølge Fosse selv var avtalen at Vaage skulle korte ned teaterstykket som han ville, med forfatterens godkjenning. Derimot har Fosse skrevet libretto til tre andre operaer (se faktaboks).

Når jeg spør om å få stille Fosse noen spørsmål om denne fjerde librettoen, får jeg følgende svar: «Eg får førespurnader om intervju, fleire kvar dag, og blir ikkje med på noko lengre intervju». Men et kortere epost-intervju går han med på:

Visste du da du skrev librettoen Asle og Alida, at det var Bent Sørensen som skulle skrive musikken?

Ja, då var det var avgjort at Bent Sørensen skulle skriva musikken. Han hadde lese Trilogien og meinte stoffet der kunne vera eit godt grunnlag for ein libretto.

Dette er din fjerde libretto. Forestiller du deg musikk når du skriver en libretto?

Nei, aldri. Den fyrste librettoen eg skreiv var Melancholia, som vart tinga av no avlidne Hans Landesmann, då musikksjef for festspelela i Salzburg. Komponist var ikkje bestemt, men eg vart beden om å skriva ut frå fyrste delen av romanen. Når librettoen var ferdigskriven, kom Landesmann med fleire framlegg til komponist, men eg valde å ikkje ha noka meining om kven. Det vart arrangert eit møte mellom Georg Friedrich Haas og meg – ja og så vart det avgjort at han skulle vera komponisten.

Ser du, eventuelt, på en libretto som utelukkende en litterær tekst?

I ei viss tyding er det jo det.

Når du skriver en libretto, prøver du å skrive en tekst som gir musikken rom, har du uttalt.

Ja.

Hva innebærer det i praksis? Tenker du at musikken skal overta eller videreføre noe av handlingen eller fortellingen?

Nei ikkje nett slik. Men eg har heile tida i tankane at det eg skriv skal setjast musikk til, og ikkje minst at det skal syngjast. Det kanskje vanskelegaste er at ein libretto må vera så kort, jamvel i høve til dei høvesvis korte stykka eg skriv. Det vil seia at alt må konsentrerast endå meir enn i eit stykke. Dessutan må ein libretto vera tydeleg, musikken og songen er jo det viktigaste, så skal librettoen nå igjennom kan han ikkje vera uklår, grunnsituasjonar må vera lette å få med seg. Og samstundes må librettoen vera djup, elles er det ikkje verdt å skriva han. Å skriva ein overflatisk tekst er ikkje møda verdt.

Rytme og stillhet er viktig i tekstene dine. Ønsker du at dette også skal prege musikken, det musikalske forløpet?

Eg kjem aldri med ynske til komponisten. Men det seier seg vel sjølv at ein opera må ha den rette rytmen, det er heilt avgjerande. Og stille parti, eller langsame og låge, kan det jo òg godt vera der. Slikt er likevel heilt opp til komponisten. Men librettoen min må sjølvsagt ha den rette rytmen, sin eigen rette rytme, og ha stille i seg.

Da du skrev den første librettoen din, Melancholia, hadde du i utgangspunktet ikke lyst til å ta tak i et romanstoff du for lengst hadde gjort deg ferdig med, har du gitt uttrykk for.

Stemmer det.

Av de fire librettoene du har skrevet, er Melancholia, Morgon og kveld og Asle og Alida basert på egne romaner. Hva er det som gjør at du likevel finner librettoer nettopp i ditt eget romanstoff?

Eg synest det gjekk fint å skriva den fyrste librettoen, og eg synest, om eg skal svara ærleg, at den vart rimeleg god. For meg gjekk det altså fint å skriva ein libretto bygd på ein roman, og difor har eg sagt ja til å gjera det igjen. Ein stor føremon med det er at komponisten då kan lesa romanen og bestemma seg for om han meiner at han vil skriva musikk med ein eller annan relasjon til det romanuniverset. Elles så spurde forresten Georg Friedrich meg om eg ville skriva ein libretto nettopp bygde på Morgon og kveld.

Ja, musikken til både Melancholia og Morgon og kveld er skrevet av den østerrikske komponisten Georg Friedrich Haas. Musikken til librettoen For seint er skrevet av den kinesiske komponisten Du Wei. På hvilken måte, eventuelt, har erfaringene med disse operaene påvirket arbeidet med librettoen Asle og Alida?

Eg har truleg, får ein vona, lært litt meir om korleis ein libretto skal skrivast etter kvart. Eller kanskje ikkje så mykje. Eg trur den fyrste librettoen er like god som den siste, for å seia det slik.

Etter at du hadde skrevet tre librettoer, svarte du dette om ditt syn på forholdet mellom tekst og musikk i dine operaer: «Eg ser framleis på meg som musikkens tenar.» Ser du det på samme måte ennå?

Ja, eigentleg. Men så har det jo synt seg at musikken også så å seia tener teksten, romanen, librettoen.

Asle og Alida er skrevet for solister, kor og orkester. Hvilken rolle har du gitt koret, hvilken funksjon?

Eg har skrive versjonar av eit tital greske tragediar og har vel dermed lært meg noko om korleis eit kor kan skrivast inn i ein dramatisk tekst. Det blir sjølvsagt ei røyst i teksten, som gjerne også slik eller slik kommenterer det som skjer nett slik som i dei gamle tragediane.